Karijes je hronično oboljenje tvrdih zubnih tkiva koje napreduje progresivno, centripetalno i dovodi do razaranja zuba. Njegovo porijeklo je višeuzročno, a velika učestalost ga ubraja među najčešća oboljenja savremenog čovjeka. Karijes počinje na površini zuba (u 75% slučajeva na griznoj površini) i to razgradnjom gleđi (demineralizacijom) i progresivno prodire u dubinu i širinu zahvatajući ostale strukture zubnog tkiva. Veliki broj opštih i lokalnih, unutrašnjih i spoljašnjih faktora se dovodi u vezu sa nastankom karijesa.
U opšte faktore se ubrajaju: rasa, nasljedni činioci, životno doba pojedinca, pol, funkcija endokrinih žlijezda, ishrana i slično. U lokalne faktore spadaju: mikroorganizmi, pljuvačka, oblik i raspored zuba, jatrogeni faktori, loša dentalna higijena i tako dalje. Od ideje da crvi uzrokuju truljenje zuba, koja se pojavila 200 godina prije nove ere, pa sve do danas postoje brojne teorije o tome kako nastaje karijes. Jedni smatraju da se uzroci nastanka karijesa nalaze u samom zubu, dok je prema drugima on uslovljen spoljašnjim faktorima. Neke teorije za glavne krivce nastanka karijesa smatraju strukturne ili biohemijske defekte u zubnom tkivu, dok drugi uzroke nalaze u lokalnim predisponirajućim faktorima sredine.
Po jednom shvatanju karijes počinje u organskom matriksu gleđi, a po drugom u neorganskom dijelu. Na osnovu toga ove teorije se dijele na endogene i egzogene, u zavisnosti od toga kojim faktorima rizika daju prioritetnu ulogu. Ni jedna od njih ne daje potpun odgovor na sva pitanja koja se nameću kada je u pitanju etiopatogeneza karijesa. Prema savremenim shvatanjima, nekim faktorima se pridaje veći značaj, to su: struktura i hrapavost gleđi; zubni plak; svojstva pljuvačke; ugljeni hidrati.
Ispitivanja su pokazala da postoji razlika između hrapavosti površine gleđi između pojedinih zuba, ali i između površina na jednom zubu. Samim tim se objašnjava postojanje karijes predilekcionih mjesta na zubima (mjesta gde se on češće javlja).
Zubni plak ima veliki značaj, kako u nastanku karijesa, tako i u patogenezi parodontopatije. Akumulacija plaka na površinama zuba, na kojima je fiziološko samočišćenje i čišćenje pomoću četkice neefikasno, prethodi karijesnom procesu i prati ga. Mikroorganizmima koji se nalaze u plaku se posvećuje posebna pažnja, posebno kariogenim slojevima streptokoka. One vrše razlaganje ugljenih hidrata do prostih kiselina i sintetišu različite polisaharide koji sa proteinima pljuvačke stvaraju zubni plak. Osobine pljuvačke koje mogu biti značajne za pojavu karijesa su: brzina lučenja, pH vrijednost, viskozitet, antimikrobna svojstva, sastav… Pojačano lučenje (preko 1 ml/min) smatra se povoljnim.
Svaka osoba može da se svrsta u grupu niskog, srednjeg i visokog rizika za pojavu karijesa. Na osnovu toga treba planirati preventivne mjere i rekonstruktivne zahvate na zubima. Na osnovu zapažanja učestalosti pojave karijesa na površinama zuba, došlo se do zaključka da postoje mjesta koja su često napadnuta karijesom i mjesta na kojima se on javlja veoma rijetko ili nikada. Prva grupa se naziva karijes predilekcionim, a druga grupa karijes imunim mjestima ili površinama zuba. U predilekciona mjesta spadaju: jamice i fisure na griznim površinama pretkutnjaka i kutnjaka, aproksimalne površine (na kojima se često zadržavaju ostaci hrane i gdje je čišćenje zuba otežano); vrat zuba, odnosno gingivalna trećina vestibularne i oralne površine krune zuba; gleđ je mjesto gdje karijes zuba počinje.
U početnoj fazi na površini gleđi se zapaža beličasta neprozirna mrlja (zamućenje). S obzirom na centripetalni karakter napredovanja, karijes dentina je nastavak karijesa gleđi. Ovaj patološki proces može primarno da počne i u dentinu (mada rijetko), kada je usljed raznih poremećaja dentin eksponiran u predjelu vrata zuba. Sam karijesni proces znatno brže napreduje i u dentinu što je uslovljeno njegovom građom. Ispod karijesne lezije pulap je izložena raznim nadražajima (mehaničkim, termičkim, hemijskim i infekcionim). Na pomenute nadražaje ona reaguje različito, zavisno od prirode nadražaja kao o od njene odbrambene sposobnosti. U slučaju sporijeg napredovanja karijesa pulpa stvara tercijarni dentin ispod karijelsne lezije. Međutim, u slučaju bržeg napredovanja patološkog procesa, ova dentinogena reakcija izostaje i dolazi do zapaljenske reakcije i bola.
Kod djece postoje tri životna doba u kojima postoji povećana predispozicija za razvoj karijesa: rano djetinjstvo (od rođenja do treće godine života), vrijeme mješovite denticije – prisustvo mliječnih i stalnih zuba (od 7 do 10 godine) i pubertet zbog hormonskih i psihosomatskih promjena i slabije oralne higijene. Kao i kod drugih oboljenja, karijes se dijagnostikuje na osnovu objektivnog nalaza, anamnestičkih podataka i obavljenih dijagnoznih testova. Pregled se obavlja pomoću ogledalceta, ispitivanjem površine zuba stomatološkim sondama, pomoću konca i prosvetljavanjem. Značajna su i subjektivna zapažanja pacijenta, kao na primjer osjetljivost zuba na razne nadražaje, osjećaj bola i slično. Osim toga koriste se i rendgenski snimci pojedinih zuba, grupa zuba ili čitave vilice.
Rezultati savremenih naučnih istraživanja ukazuju na povećanu opasnost za opšte zdravlje organizma uzrokovanu hroničnim bolestima zuba i desni. Prevencija nastanka karijesa veoma je značajna. Dobra i pravilna higijena, uz pravilnu ishranu su osnovni preduslov za sprečavanje pojave karijesa na zubima. Takođe, danas postoje i različita preventivna sredstva koja se grubo mogu podeliti na fluoride i antimikrobna sredstva. Redovna posjeta stomatologu, jednom ili dva puta godišnje, najsigurnija je metoda očuvanja zdravlja usta i zuba kod djece i odraslih.
