Stomatološka djelatnost spada u oblasti u kojima je osoblje posebno izloženo velikom riziku od širenja infektivnih oboljenja. Rizik pri obavljanju stomatoloških intervencija posebno je uslovljen stvaranjem čestica aerosola pri radu i blizinom terapeuta orofaringealnoj regiji pacijenta.
Stvaranje najsitnih čestica dispergovanih u vazduhu (aerosol) koje sadrže mikroorganizme i imaju potencijal da zaraze osobu koja ih udahne posebno je izraženo pri korišćenju ultrazvučnih instrumenata, turbinskih kolenjaka i voda-vazduh pustera.
Prilikom pružanja zdravstvenih usluga i naročito stomatoloških intervencija postoji velika mogućnost ekspozicije (izloženosti) osoblja infektivnom agensu.
Procjena nivoa rizika
Do ekspozicije može doći prilikom produženog bliskog kontakta sa oboljelim koji predstavlja:
*boravak u njegovoj blizini na udaljenosti manjoj od dva metra u trajanju dužem od nekoliko minuta
*prilikom direktnog kontakta sa tjelesnim tečnostima pacijenta.
Nivo rizika koji kontakt nosi uslovljen je:
*dužinom kontakta (duži kontakt – veći rizik),
*simptomima koje pacijent ispoljava (npr. kijanje povećava rizik) i da li nosi masku ili ne
*nivoom lične zaštitne opreme koju nosi zdravstveni radnik
*da se obavlja intervencija prilikom koje se stvara aerosol.
U zavisnosti od stepena rizika koje nose ekspozicije se dijele na nisko, srednje i visoko rizične. Visoko rizične ekspozicije podrazumijevaju produženi bliski kontakt sa oboljelim pacijentom koji nije nosio zaštitnu masku dok su usta i nos zdravstvenog radnika bili izloženi materijama koje potencijalno sadrže virus.
Takođe, samo boravak u prostoriji gdje se obavlja intervencija kojom se stvara aerosol, a da pri tome nisu zaštićeni nos, usta i oči predstavlja veliki rizik.
Ekspozicije srednjeg rizika podrazumijevaju produženi bliski kontakt sa oboljelim pacijentom koji jeste nosio zaštitnu masku dok je su usta i nos zdravstvenog radnika bili izloženi materijama koje potencijalno sadrže virus.
Sam boravak u prostoriji gdje se pruža tretman oboljelom pri kome se stvara aerosol i da se pri tome nosi zaštitni mantil, rukavice, vizir/naočare i samo hirurška, a ne partikularna (FFP2/FFP3) maska predstavlja srednji nivo rizika.
Ekspozicije niskog rizika predstavljaju kratke interakcije sa oboljelim pacijentima ili produženi bliski kontakt sa oboljelim pacijentom koji je nosio zaštitnu masku dok je zdravstveni radnik nosio hiruršku ili partikularnu masku (intervencije pri kojima se ne stvara aerosol).
Opšte posmatrano, posebno značajna za stomatologiju je činjenica da izvođenje intervencija pri kojima dolazi do stvaranja aerosola podiže nivo rizika za cio stepen u odnosu na intervencije bez stvaranja aerosola.
Preporuka je da sve ekspozicije visokog i srednjeg nivoa rizika zahtijevaju praćenje i isključivanje iz radnog procesa na barem 14 dana od ekspozicije.
Lična zaštitna oprema
U cilju smanjenja rizika od naročite je važnosti pridržavanje protokola kontrole infekcije a posebno pravilno stavljanje i skidanje lične zaštitne opreme koja u protivnom, kod nepravilne primjene, može postati izvor širenja infekcije. Znajući to, trebalo bi imati u vidu sljedeće preporuke:
*Hirurška maska mora da pokriva nos, usta i bradu, da bude adaptirana preko korijena nosa i fiksirana trakama ispod i iznad oba uva. Zbog adekvatnog prianjanja maske brada mora da bude obrijana.
Maska se uklanja sa lica odmah nakon svake intervencije (pacijenta) i nije prihvatljivo nositi kontaminiranu masku labavo postavljenu ispod brade ili oko vrata. Zamijeniti masku ukoliko se tokom rada ovlaži ili ošteti. Ne dodirivati masku poslije stavljanja. Tekstilne ili maske od gaze ne pružaju adekvatnu zaštitu i ne bi ih trebalo koristiti.
Sterilizacija maski za jednokratnu upotrebu nije dozvoljena jer se tim postupkom gubi njihova efikasnost i dolazi do oslobađanja štetnih isparenja.
*Partikularna maska (FFP2 ili FFP3 po evropskom, odnosno N95 ili N99 po američkom standardu) mora biti adaptirana tako da prianja na lice i po stavljanju obavezno je uraditi pozitivni i negativni test prianjanja. Zbog adekvatnog prianjanja maske na lice brada mora da bude obrijana.
Zamijeniti masku ukoliko se vidljivo kontaminira tjelesnim tečnostima, ovlaži, ne prianja ili se kroz nju otežano diše. U slučaju nestašice partikularna maska može poslužiti za rad sa više pacijenata, ali bez skidanja ili dodirivanja i to najduže četiri sata. Ukoliko partikularna maska nije nepromočiva potrebno je nositi vizir preko maske.
*Zaštitne naočare/vizir moraju i u sljepoočnom dijelu pružati zaštitu od prskanja infektivnog materijala. Ne dodirivati naočare/vizir poslije stavljanja. Naočare za vid ne pružaju dovoljnu zaštitu.
*Zaštitni mantil za jednokratnu upotrebu je potrebno zamijeniti poslije svakog pacijenta ili ukoliko bude oštećen ili vidljivo zaprljan tokom intervencije. Moguće je koristiti mantile za višekratnu upotrebe ali je njih potrebno mijenjati i prati poslije svakog pacijenta.
*Rukavice zamijeniti poslije svakog pacijenta ili ukoliko se oštete tokom intervencije. Ne prati rukavice sapunom niti ih tretirati dezinfekcionim sredstvima jer ih ti postupci oštećuju. Rukavice bi trebalo da ispunjavaju standard EN 455.
*Poslije upotrebe zaštitnu opremu za jednokratnu upotrebu odložiti u infektivni klinički otpad, a opremu za više upotreba dezinfikovati. Pri pranju tekstilne opreme trebalo bi koristiti ciklus sa visokom temperaturom (90°C), ali ako tkanine ne podnose visoku temperaturu koristiti ciklus od najmanje 71º C u trajanju od 25 minuta uz upotrebu izbjeljivača (50-150ppm hlora).
*Obezbijediti osoblju dodatnu obuku/reobuku za pravilnu upotrebu lične zaštitne opreme, ukoliko je potrebno.
Održavanje prostora
U prostoriji gdje se obavlja tretman pacijenata dozvoljeno je prisustvo samo osoblja neophodnog za izvođenje tretmana. U prostoru na udaljenosti od 2 metra od usta pacijenta trebalo bi da budu samo predmeti i materijali koji se koriste pri samoj intervenciji.
Sve površine i predmeti koji se nalaze na udaljenosti od 2 metra od usta pacijenta smatraju se kontaminiranim i potrebno ih je dezinfikovati poslije svake intervencije.
Poslije izvođenja intervencija koje podražumevaju stvaranje aerosola kod osoba sa sumnjom/potvrđenom 2019-nCoV infekcijom provjetrite prostor u trajanju od najmanje jednog sata.
Zatim, poslije čišćenja deterdžentom, dezinfikujte prostoriju sredstvom sa deklarisanim dejstvom protiv virusa (evropski standard za virucidno dejstvo je EN 14476).
Alternativno za dezinfekciju se može koristiti 0,05% rastvor natrijum-hipohlorita (varikina razrijeđena vodom u odnosu 1:100 ukoliko je početna koncetracija proizvoda 5%).
Za površine koje bi rastvor hipohlorita mogao da ošteti za dezinfekciju se preporučuje 70% alkohol. Za čišćenje sanitarnih čvorova preporučuje se sredstvo sa deklarisanim dejstvom protiv virusa ili 0,1% rastvor natrijum-hipohlorita.
Opremu za čišćenje potrebno je dezinfikovati potapanjem u rastvor sredstva sa deklarisanim dejstvom protiv virusa ili 0,1% natrijum-hipohlorita.
Proces čišćenja se obavlja od više ka manje kontaminiranim zonama. Set lične zaštitne opreme za radnike koji izvode čišćenje čini: hirurška maska, zaštitni mantil/kecelja za jednokratnu upotrebu, gumene rukavice, zaštitne naočare, zatvorene radne cipele.
U kontekstu pandemijskog širenja 2019-nCoV virusa, a u cilju zaštite osoblja zdravstvenih timova relevantne svjetske institucije kao što su evropski i američki centri za kontrolu bolesti i prevenciju donijele su praktične preporuke za kontrolu infekcije i procjenu rizika kome su izloženi zdravstveni radnici.
Predstavljena uputstva zasnovana su na aktuelnim vodičima ovih institucija i ukoliko se pojave nova saznanja i informacije biće dopunjena.
Poslije pandemije
U uslovima aktuelne pandemije očigledno se javlja potreba za ozbiljnijim sistemskim pristupom oblasti kontrole infekcije kako bismo bili spremni da na pravi način odgovorimo sličnim izazovima u budućnosti.
Potrebno je pratiti preporuke i praksu najboljih svjetskih sistema gdje je uobičajena obaveza da godišnje svaki zdravstveni radnik određeni broj časova stručne edukacije posveti samo ovoj temi.
To je posebno značajno imajući u vidu savremeni pristup koji podrazumijeva da svaka ustanova ima individualno izrađen i prilagođen protokol kontrole infekcije kojim se definiše primjena opštih pravila u konkretnim uslovima.
Nacionalne institucije koje određuju pravila za sprovođenje kontinuirane edukacije trebalo bi, uvođenjem obavezne dodatne edukacije iz ove oblasti, da doprinesu podizanju nivoa i efikasnosti prakse kontrole infekcije u uobičajenim, ali i vanrednim okolnostima.
Autor radi na Klinici za bolesti zuba, Stomatološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, učestvuje u izvođenju nastavne i zdravstvene djelatnosti, organizuje programe kontinuirane edukacije, ima naučno zvanje – naučni saradnik, član je stručnog tima u Centru za osobe sa posebnim potrebama
 koje sadrže mikroorganizme i imaju potencijal da zaraze osobu koja ih udahne posebno je izraženo pri korišćenju ultrazvučnih instrumenata, turbinskih kolenjaka i voda-vazduh pustera.){kind=link}
[…] Zaštitne maske predstavljaju tek dio seta lične zaštitne opreme i postupaka za kontrolu infekcije tako da njihova efikasnost može doći do izražaja samo u kontekstu poštovanja i ostalih mjera. O nekim od ovih procedura i drugim pojedinostima o zaštitnim maskama govori se u ranijem tekstu. […]